Lê Tuấn Anh

Tối qua mình dành hơn một tiếng để xem lại bản ghi của buổi thảo luận “Transforming Pain into Power” – một cuộc trò chuyện mở về sự độc hại trong môi trường làm việc, do cô Marilyn Maze dẫn dắt. Mình xem không phải với tư cách một chuyên gia, mà với tư cách một người đi làm từng có những giai đoạn cảm thấy nghẹt thở, lạc lõng, thậm chí… tắt tiếng trong chính công việc mà mình từng nghĩ là mơ ước.

Buổi trò chuyện này không giống những webinar lý thuyết hay hội thảo có slide chi chít thông tin. Nó bắt đầu bằng một câu hỏi đơn giản: “Bạn có từng cảm thấy nơi làm việc của mình độc hại không?” – và từ đó, mọi người bắt đầu kể. Câu chuyện đến từ đủ mọi vai trò: nhân viên mới, người quản lý, người đã nghỉ việc, và người đang ở trong trạng thái “chịu đựng để sống sót”. Mỗi câu chuyện là một tấm gương phản chiếu, khiến mình không khỏi nghĩ đến rất nhiều thân chủ và người quen trong môi trường làm việc ở Việt Nam.

“It feels toxic.” – Cảm nhận không phải là yếu tố phụ

Một điều rất hay trong buổi thảo luận là nhấn mạnh vào trải nghiệm cảm xúc cá nhân. Một người nói: “It feels toxic.” – và mọi người gật đầu. Không ai yêu cầu bạn phải chứng minh môi trường đó có KPI kém hay có hành vi quấy rối nghiêm trọng mới được gọi là độc hại. Chỉ cần nó khiến bạn cảm thấy kiệt sức, nhỏ bé, lo lắng thường xuyên, hoặc mất dần sự kết nối với chính mình, thì đó đã là dấu hiệu rõ ràng.

Theo lý thuyết Cân bằng giữa Năng lực – Môi trường (Person-Environment Fit) trong hướng nghiệp, một môi trường phù hợp là nơi con người có thể phát huy giá trị cá nhân, sử dụng kỹ năng mình có, và được hỗ trợ để phát triển. Khi có sự “khớp” giữa bản thân và môi trường, con người cảm thấy có động lực và sự hài lòng. Nhưng khi “mismatch” xảy ra – dù là do văn hóa doanh nghiệp, phong cách lãnh đạo, hay sự thiếu lắng nghe – thì những hệ quả cảm xúc tiêu cực bắt đầu xuất hiện.

Ở Việt Nam, mình thấy điều này rất rõ. Rất nhiều bạn trẻ đi làm trong tâm thế “chịu đựng”, không phải vì họ yếu, mà vì họ đang không thể “fit” với văn hóa tổ chức đầy kiểm soát, thiếu phản hồi và ít quan tâm đến cảm xúc của con người. Nhưng họ lại không biết gọi tên điều đó – và càng không được khuyến khích chia sẻ.

Chúng ta được dạy cách chịu đựng, nhưng không được dạy cách thở

Trong văn hóa Việt, mình nhận ra có một niềm tin ngầm rất mạnh: chịu đựng là một đức tính. Làm nhiều, nói ít. Cố gắng thì sẽ vượt qua. Và đôi khi, những lời động viên như vậy – dù xuất phát từ ý tốt – lại trở thành một dạng độc tố tinh thần, khiến người đi làm cảm thấy mình sai khi than mệt, hoặc xấu hổ khi nghĩ đến chuyện nghỉ việc.

Buổi thảo luận gợi mình nhớ đến lý thuyết Cảm xúc là dữ liệu (Emotion as Data) trong tâm lý học hướng nghiệp hiện đại. Cảm xúc không chỉ là “phản ứng phụ”, mà là chỉ báo giúp ta hiểu được điều gì quan trọng. Nếu bạn cảm thấy bị lạc lõng, vô nghĩa hoặc căng thẳng liên tục ở công việc – thì đó không phải là lỗi của bạn. Đó là một tín hiệu quan trọng cần được lắng nghe.

Nhiều bạn mình từng tư vấn có điểm chung là: họ rất giỏi chịu đựng. Nhưng họ không biết… khi nào thì nên dừng lại. Không có hệ thống hỗ trợ, không có chỗ để chia sẻ một cách an toàn, và không được phép “yếu đuối”.

Làm sao để biến đau thành sức mạnh?

Một điều rất hay trong buổi chia sẻ là sự thay đổi từ tư duy “đối phó” sang tư duy “trao quyền” (empowerment). Tức là không chỉ hỏi “Làm sao để vượt qua?” mà còn hỏi: “Làm sao để mình lấy lại quyền quyết định?”

Một số gợi ý được nêu ra – và mình thấy rất đúng với bối cảnh Việt Nam:

• Gọi tên cảm xúc và trải nghiệm: Không cần phải có bằng chứng cụ thể, chỉ cần bạn thấy mình đang mệt, đang lo, đang sợ – hãy công nhận cảm xúc đó. Đó là bước đầu tiên để không bị nuốt chửng.
• Tìm cộng đồng an toàn: Dù là bạn thân, đồng nghiệp tin tưởng, hay coach/mentor – việc có một người hiểu bạn và không phán xét là rất quý giá.
• Thiết lập ranh giới: Không phải lúc nào cũng bỏ việc được. Nhưng bạn hoàn toàn có thể đặt lại ranh giới về thời gian, kỳ vọng, cách phản hồi hay khối lượng công việc.
• Tái định nghĩa sự mạnh mẽ: Mạnh mẽ không có nghĩa là không than. Mạnh mẽ là dám lựa chọn cách sống tử tế với bản thân, kể cả khi điều đó trái với “chuẩn mực” xã hội.

Một chút về xu hướng “quay lại văn phòng” và cú sốc thầm lặng

Trong buổi thảo luận, mọi người cũng nhắc đến một xu hướng mới gây căng thẳng: Back to Office. Ở Việt Nam, sau giai đoạn COVID, nhiều bạn từng có cơ hội làm việc linh hoạt – và phát hiện ra rằng họ làm việc tốt hơn, ít stress hơn khi không phải đến văn phòng 8 tiếng mỗi ngày.

Thế rồi khi “quay về”, mọi áp lực cũ ập lại: kiểm soát hình thức, đo lường bằng sự có mặt, họp hành triền miên. Nhiều bạn cảm thấy hụt hẫng, nhưng không dám nói – vì sợ bị đánh giá là “lười” hay “không chuyên nghiệp”. Đó là một cú sốc thầm lặng đang diễn ra hàng ngày.

Lời kết: Không phải bạn “yếu”, mà là môi trường đang không ổn

Nếu bạn đang cảm thấy công việc của mình có gì đó không ổn – hãy tin vào trực giác đó.
Nếu bạn từng thấy mình bị “tắt tiếng” ở nơi làm việc – bạn không cô đơn.
Và nếu bạn đang tìm cách chữa lành – hãy bắt đầu từ chính câu chuyện của mình.

Đau không biến mất trong một sớm một chiều. Nhưng khi ta bắt đầu nói ra, khi ta lắng nghe nhau, khi ta ngừng chịu đựng một mình – thì chính nỗi đau đó có thể trở thành sức mạnh để thay đổi.