Lê Tuấn Anh

Là một chuyên viên tư vấn hướng nghiệp, tôi thường nói với khách hàng rằng “việc chọn nghề, phát triển nghề không chỉ là tìm một công việc tốt mà là tìm một cuộc sống tốt”. Gần đây, tôi gặp lại một nghiên cứu rất khiến tôi suy nghĩ: phát triển nghề nghiệp thực ra là một chiến lược để tăng cường sức khỏe tinh thần. Tôi nghĩ điều này đặc biệt có ý nghĩa trong bối cảnh Việt Nam nơi người trẻ, người đi làm, và đặc biệt là phụ nữ, đang đối diện rất nhiều áp lực nghề nghiệp và tinh thần mà chúng ta ít khi nói tới rõ ràng.

Sự kết nối giữa nghề nghiệp và sức khỏe tinh thần

Theo nghiên cứu của Canadian Education and Research Institute for Counselling (CERIC) và các đồng nghiệp, nghề nghiệp không chỉ dừng lại ở việc “xin việc – làm việc – thăng tiến”. Dịch vụ hướng nghiệp còn có tác động lớn đến cảm giác có ích, cảm giác mình “đang trên đường đi”, cảm giác mình có năng lực và được nhìn nhận.

Khi một người cảm thấy nghề nghiệp của mình dường như không mang lại điều đó, cảm giác bị mắc kẹt, không thấy tương lai, không thấy giá trị thì nguy cơ stress, chán nản, mất phương hướng nghề nghiệp và tinh thần sẽ gia tăng.

Ngược lại, khi người đó có một bản đồ nghề nghiệp rõ ràng, có các mốc hành động, có người hỗ trợ, có mạng lưới, thì nghề nghiệp trở thành một phần của “hành trình sống tốt” chứ không chỉ “phải đi làm để sống”.

Bối cảnh Việt Nam

Ở Việt Nam, nhiều bạn trẻ và người đi làm sớm gặp phải những tình huống sau:

• Học xong ra trường mà không biết mình muốn làm gì, ngành mình chọn không phù hợp, dẫn đến “thử việc rồi nghỉ”, “nhảy việc nhiều”.
• Vào làm rồi thấy mình không phát huy được mạnh thế mạnh, cảm thấy mình bị “kẹt” ở vị trí lương thấp, khó thấy cơ hội thăng tiến, dẫn đến mất động lực.
• Đặc biệt với phụ nữ (sinh viên nữ, người mới đi làm, hoặc bà mẹ quay lại công việc) áp lực vừa từ nghề nghiệp vừa từ vai trò gia đình, và nếu không có hỗ trợ thì rất dễ bị mất kết nối với nghề nghiệp khi đó sức khỏe tinh thần có thể bị ảnh hưởng.
• Trong bối cảnh đó, việc tư vấn hướng nghiệp chỉ tập trung vào kỹ năng viết CV, phỏng vấn thôi là chưa đủ. Chúng ta cần nhìn nghề nghiệp như một quá trình liên tục, gắn với sự phát triển bản thân và gắn với cảm giác “mình đang đi đúng hướng”.

Lý thuyết hướng nghiệp

Để đưa vào tư vấn, chúng ta có thể vận dụng vài lý thuyết:

Tư vấn hướng nghiệp, theo hướng “transformative” chứ không chỉ “transactional”: tức là giúp người được tư vấn không chỉ đổi nghề, mà thay đổi cách nhìn về nghề, cách nhìn về bản thân, cách xây dựng mạng lưới và hành động lâu dài.

Cognitive Information Processing (CIP) theory: nhấn mạnh rằng quá trình ra quyết định nghề nghiệp bao gồm nhận biết bản thân (kỹ năng, giá trị, sở thích), hiểu các lựa chọn nghề nghiệp, và xử lý các suy nghĩ/ cảm xúc (ví dụ: “Tôi cảm thấy mình không đủ giỏi”, “Tôi sợ bỏ lỡ cơ hội”). Khi cảm xúc tiêu cực hoặc rối loạn nhận thức chi phối thì nghề nghiệp và tinh thần đều bị ảnh hưởng.

“Dual-continua model of well-being” (một mô hình trong nghiên cứu nghề nghiệp & sức khỏe tinh thần) cho thấy: không chỉ là “không bệnh” là khỏe mà còn là “mức độ phát triển, mức độ kết nối, mức độ có mục đích” của người đó. Khi nghề nghiệp mất phương hướng, phần “có mục đích/ ý nghĩa” sẽ bị tổn thương.

Câu chuyện thực tế tại Việt Nam

Hãy lấy ví dụ: Mai (tên đã đổi) sau tốt nghiệp đại học ngành Marketing, vào làm công ty FMCG. Công việc ổn, lương ổn, nhưng sau 2 năm thì Mai cảm thấy “vừa làm vừa chán”, không thấy mình phát triển, và cảm thấy áp lực từ việc bạn bè đã chuyển sang quản lý hoặc đi học cao. Mai bắt đầu mất ngủ, cảm thấy mình “không xứng” với vị trí hiện tại, tìm việc nhưng lại không biết mình muốn gì. Khi được tư vấn, Mai và tôi cùng ngồi lại để nhìn lại: giá trị cá nhân (sáng tạo, ảnh hưởng xã hội), sở thích (truyền thông – giáo dục – hỗ trợ người khác), kỹ năng hiện có (marketing, viết nội dung, thuyết trình). Rồi chúng tôi xác định “điểm chuyển”, Mai có thể từ marketing truyền thống chuyển sang marketing nội dung cho lĩnh vực đào tạo nghề nghiệp, hoặc đi theo hướng hỗ trợ nghề nghiệp cho nữ sinh viên. Trong 12 tháng tới Mai thiết kế 3 bước: tham gia mạng lưới ngành đào tạo, viết bài blog chuyên về nghề cho nữ, tìm mentor trong lĩnh vực giáo dục. Sau 6 tháng Mai cảm thấy mình “được làm điều mình thấy có ý nghĩa”, và tâm trạng tốt hơn rất nhiều, “không còn thấy mình như đang chạy trốn công việc”.

Gợi ý cho người làm hướng nghiệp

• Thiết kế chương trình hướng nghiệp không chỉ giúp người đi làm hoặc người học tìm việc tốt nhất hôm nay mà còn giúp họ xây dựng kế hoạch nghề nghiệp có ý nghĩa, phù hợp với giá trị và sức khỏe tinh thần.
• Trong mỗi buổi tư vấn, ngoài việc nói kỹ năng, CV, phỏng vấn, hãy dành thời gian để: khám phá bản thân (sở thích, giá trị, năng lực), khơi gợi “mục đích nghề nghiệp” – tại sao bạn làm cái này, mình mong điều gì từ nghề nghiệp, và nhìn trước các mốc chuyển đổi.
• Hỗ trợ khách hàng xây dựng mạng lưới hỗ trợ nghề nghiệp gồm mentor, đồng nghiệp, người đi trước vì một mình rất khó duy trì động lực và phương hướng.
• Nhắc khách hàng thường xuyên “bản đồ nghề nghiệp” của mình: có bước nào cần chuẩn bị, có người nào cần kết nối, có kỹ năng nào cần rèn. Việc này giúp họ thấy mình đang “đi” chứ không bị “đứng yên”.
• Với khách hàng nữ hoặc người có bối cảnh đặc biệt (ví dụ quay lại thị trường lao động, hoặc làm song song gia đình và công việc), hãy làm rõ yếu tố sức khỏe tinh thần ví dụ: cân bằng công việc-gia đình, xử lý áp lực kỳ vọng xã hội, tìm cách nghề nghiệp mang lại cảm giác mình “được là mình”.

Nghề nghiệp không chỉ là làm vì thu nhập. Đối với nhiều người đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam hiện nay, nghề nghiệp là nơi họ tìm kiếm giá trị, sự tự tin, kết nối và cảm giác mình đang “đi tới”. Khi tư vấn hướng nghiệp, nếu chúng ta coi nhẹ mạch “sức khỏe tinh thần” trong nghề nghiệp thì sẽ bỏ mất một phần rất lớn của giá trị. Hãy để nghề nghiệp trở thành chiến lược sống tốt và để người chúng ta hướng nghiệp biết rằng họ xứng đáng với điều đó.